چهل ستون اصفهان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی - وبلاگ نخبگان

به گزارش وبلاگ نخبگان، چه آن مسافرانی که چهل ستون را کاخی غریب و بی هویت دانسته اند و چه بعضی دیگر که آن را ناب و تأثیرگذار توصیف نموده اند، همگی در یک امر مشترک هستند و آن این است که نتوانستند آن را نادیده بگیرند.

کاخ چهل ستون اصفهان، که در قلب باغی با طراحی ایرانی جای گرفته، علاوه بر شاهان صفوی و قاجار مسافران خارجی زیادی را نیز به خود دیده است. شاردن، جهانگرد فرانسوی، وقتی می خواهد نمونه ای از جشن های دوره صفوی را مثال بیاورد چهل ستون را توصیف می نماید که در آن جماعتی از مهمانان پذیرایی و سرگرم و در محضر شاه وارد بحث های سیاسی می شدند.

کاخ چهل ستون در زمان قاجار از جمله کاخ هایی بود که برای اقامت نمایندگان کشورهای خارجی در نظر گرفته می شد. ویلیام هالینگبری انگلیسی، از همراهان جان ملکم، در سال 1180 نوشت که حاکم اصفهان از کاپیتان ملکم دعوت کرد که در مدت اقامت در اصفهان در یکی از کاخ های چهل ستون یا هشت بهشت، که طبق دستور پادشاه برای اقامت وی در نظر گرفته شده، به سر برد که ملکم هشت بهشت را انتخاب کرد.

کنت دوگوبینو فرانسوی در سال 1233 درباره کاخ چهل ستون نوشت:

چهل ستون، که یکی از قدیمی ترین و تابناک ترین کاخ ها به شمار می رود، از دو جهت جالب است: یکی اینکه نمونه های چشم گیری از آمیزش سلیقه چینی را با تزئین ایرانی عرضه می نماید. دیگر اینکه حاوی جالب ترین نقاشی هایی است که در ایران می توان دید.

در خصوص نکته اول مطالعه آن از لحاظ تاریخ هنر بسیار مفید است که چگونه هنرمندان دوره صفویه موضوع آثار معماری و سبک خاص اسلیمی را، که از کاخ های نانکن چین قرض شده بود، با آنچه به طور سنتی دوران باستان از موضوع های آشوری و ایرانی برایشان باقی گذاشته بود در هم آمیخته اند. نتیجه ای که به دست آمده بسیار بارور و کامیاب بوده است.

در اینجا با مشاهده این تنوع زیاد، بیش از هر جای دیگر می توان یقین حاصل کرد که ایرانیان اخذ و اقتباس را به حد کمال رسانده اند. کوچک ترین جزئیات را از یاد نبرده و دستاوردهای خود را در مجموعه ای چنان به هم پیوسته اند که گویی خودشان مبتکر آن بوده اند.

آنچه ایرانیان در درجه عالی دارند روحیه تفاهم، قدرت مقایسه و نوعی نقدها است که به آنان اجازه داده عناصری را که با هم بیگانه اند را به نحو احسن در هم بیامیزند. ایران مانند کوره ای است که افکار و اختراعات کشورهای دور و نزدیک را می گیرد و در هم می آمیزد و از مجموع آن ها شاهکارهایی به وجود می آورد. به نظر من عمارت چهل ستون به تنهایی برای اثبات بسیاری از این حقایق کافی است.

اما در خصوص نقاشی های بزرگ دیواری چهل ستون، که بیشترشان صحنه های جنگ را مجسم نموده اند، از لحاظ رنگ آمیزی دارای زیبایی بی چون و چرایی هستند. از نظر طرح و ترتیب پیکرها تقریباً مکمل سبک فرشینه های قدیمی است یا درست تر بگویم فرشینه های گوبلن ما از آن ها تقلید شده است که من ریشه آن ها را در اوایل عهد ساسانیان می دانم.

آن عهد بر این هنر امروزی حق پدری دارد اما متأسفانه حق پدری بسیار دور؛ چون از قرن سوم میلادی به بعد دیگر هرگز در آسیای میانه کارهای با عظمت و زیبایی، که سلطنت نخستین جانشینان اردشیر را پرافتخار و مشهور ساخته بود، دیده نشده است. با این همه، نقاشی های چهل ستون به صورت فعلی ناچیز نیستند و وقتی این مطلب را به خوبی درمی یابیم، تازه متوجه می شویم که دانستن تاریخ هنر آسیایی قدیم و تازه چقدر برای درک تاریخ هنر اروپایی مفید و لازم است.

کنت ژولین دوروششوار (Rocheehouart)، نماینده فرانسه در ایران زمانی که ناصرالدین شاه هنوز سلطنت می کرد به ایران آمد. او درباره چهل ستون گفت:

در تالار زمستانی کاخ چهل ستون اصفهان شش یا هشت تابلوی بزرگ نقاشی از رویدادهای بزرگ زمان شاهان صفوی و پرده هایی از زندگانی آن ها وجود دارد. بعلاوه در آنجا نقاشی یک جنگ بزرگ دیده می شود که نادرشاه در آن نمایان است. تمثال هایی از شاهان سلسله کنونی (قاجاریه) نیز در آنجا هست.

آشکار است که دو تابلویی که دو شاه عباس را می نمایند هر دو کار یک نقاش هستند؛ شاید کار یک هلندی یا یک فلاندری که در این کشور سرگردان بوده است. نمی توان گفت تابلوهای خوبی اند اما به سبب لباس ها و ریزه کاری هایی همانند پارچ ها، ظروف چینی و قلیان هایی که در آن ها هست در خور تماشا هستند.

کاخ چهل ستون یکی از کاخ هایی است که از زمان صفوی مانده و بی شک جلال و دبدبه شاه عباس را در خود جا می داده است. عمده زیبایی چهل ستون در زیور و آرایش درونی آن است. شکل آن از درون مستطیلی است و در انتهایش یک شاه نشین ساخته شده است. شاه نشین کم وبیش در همه خانه های اشرافی ایران وجود دارد. بدنه دیوارها و ستون ها را آینه های ونیزی به مقدار ها و شکل های گوناگون پوشانده است.

قاب ها و گچ های رنگی تالار تازه و اصیل نیستند. در پس این تالار، یک تالار بزرگ تشریفات هست که در آن تابلوهای بزرگ نقاشی وجود دارد.

ژولین ویود (Julien Viaud) فرانسوی در سال 1279 نوشت:

کاخی که در میان سایه درختان و این زمین های دویست یا سیصدساله هست به کاخ آیینه موسوم شده. هنگامی که آن را می نگرند درست در بالای تصویر خود که در حوض آب راکدی منعکس شده نمایان است؛ از این جهت آن را چهل ستون می نامند، در صورتی که بیست ستون بیشتر ندارد ولی اصفهانی های زرنگ بیست ستون دیگری هم که به مدت چند قرن پیوسته در حوض جلوی عمارت منعکس شده را نیز حساب نموده اند.

در برابر چشمان ما آن کاخ مانند خطوط و زیبایی معماری های بناهای هخامنشی عجیب به نظر می رسد. ستون ها بلند و باریک و سرشان پهن است. چنارهای تراشیده بلند در اطراف عمارت موجود است و گویا تا درون آن نفوذ نموده اند. پرده های بزرگ نورگیر، که زمان افغان ها از بین رفته، ظاهراً برای محافظت از این اتاق های مجلل به کار می رفته ولی اکنون نگاه انسان تا آخر آن ها، که مانند انبارهای باشکوهی هستند، نفوذ می نماید.

در روزهای بار عام در قدیم، هنگامی که همه پرده ها باز بوده، از دور شاه را می تماشاد که در محیط آیینه سابق بر جایگاه تخت سلطنتی می نشسته است. سطح آن را با آیینه های کوچک و قطعات شیشه می پوشاندند و در بالای گچ کاری ها تابلوهای مینیاتور را کنار هم گذاشته و چشم انداز های جشن و جنگ ها را نشان می دادند. در آن ها تصویر پادشاهان قدیم با چشمان کشیده و ریش سیاه بلند با بدنی زره پوش و لباس های طلایی و جواهرنشان دیده می شد.

بارتولد روس در همان اواخر دوره قاجار درباره کاخ چهل ستون نوشت:

شاه روز عید نوروز، سفرا را در همین عمارت به حضور می پذیرفت. قصر چهل ستون، که رو به باغ ساخته شده، فقط بیست ستون چوبی دارد که پایه های آن ها روی صورت شیرهایی راسخ شده که از سنگ تراشیده شده اند. دیوارهای این عمارت را از مرمر ساخته و آیینه کاری نموده بودند که تا به امروز برجا است. قصر سلطنتی به چند تالار بزرگ تقسیم می شد که یکی از آن ها با تصاویری، که بر دیوارهای آن نقش نموده اند، تا به امروز پا بر جا است.

در این تالار، شش پرده از وقایع زندگانی شاه اسماعیل (دو پرده) شاه طهماسب و شاه عباس کبیر و نادرشاه نقش شده است. بین دو پرده قدیمی، صورت ناصرالدین شاه را کشیده اند. در زمان شاه سلطان حسین صفوی، این عمارت دچار آتش سوزی شد و صدمه دید اما بعد ترمیم شد.

راجر استیونس، سفیر انگلستان در ایران در سال 1333، کاخ چهل ستون را ساختمانی غریب و بی معنی دانست:

وقتی ما در اطراف میدان گردش می کنیم، تفاوت بین بناهای مذهبی و بناهای متعلق به افراد را به وضوح می بینیم و به یک باره به تفاوت بین آن ها پی می بریم. در اینجا فرق فاحشی که بین شکل های به حد کمال رسیده دو مسجد بزرگ شاه و شیخ لطف الله با ساختمان های زشت و خالی از لطافت عالی قاپو یا ساختمان غریب و بی معنی چهل ستون است به چشم می خورد.

همواره این ناباوری به فکر آدمی می رسد که چگونه بناهایی چنین کامل و در حد اعلای شکوه و هنر به دستور سلطانی ساخته شده که در عهد همان شخص ساختمان های بی قواره دیگری در همان محدوده بنا شده است؟

توریستانی که تازهاً پایشان به کاخ چهل ستون باز شده اما با راجر استیونس هم نظر نیستند؛ نمونه اش مسافر هلندی ای است که در آبان 92 آنجا را یکی از برترین جاهایی مطرح کرد که در ایران دیده و گفت تنها جایی بود که می دیدم برای ورود به آن باید در صف بایستیم. در ادامه بعضی دیگر از نظرات جهانگرد ها را می خوانیم.

توریست استرالیایی در مهر 1395 چهل ستون را نقطه برجسته اصفهان دانسته است:

از میان تمام جاذبه های اصفهان، من چهل ستون را، پس از مسجد شیخ لطف الله، در جایگاه دوم قرار می دهم. کاخ طراحی فوق العاده ای دارد. 20 ستون باریک ایوان و حوض مستطیل شکل جلویش هر دو زیبا هستند. به نظرم مهم ترین جایش آینه کاری های سقف و نقاشی های دیواری داخل تالار هستند. من خیلی به باغ علاقه ندارم اما اینجا واقعاً خوشایند بود. ارزشش را دارد که در آن قدم بزنیم.

مسافر انگلیسی در خرداد 96 از باغ دوست داشتنی و نقاشی های تأثیرگذار چهل ستون گفته است:

ورودی بنا چوبی و از این لحاظ یک جورهایی شبیه بناهای ژاپنی است. حوض جلوی ساختمان، به طور دلنشینی، عمارت را بازتاب می دهد. سقف سالن ورودی اصلی تمام شیشه ای و تأثیرگذار است. نقاشی های پرطراوتی هم آنجا هست. از باغش نیز به خوبی نگهداری می شود.

توریست مالزیایی در مهر 1396 از شاخص بودن این باغ در کنار باغ های ایرانی نام برد:

چهل ستون جزو یکی از 9 باغ ایرانی است که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. طراحی باغ ها و کاخ های ایرانی کلاس خاص جهانی دارد. باغ های ایرانی، که قدمتشان به قرن ششم قبل از میلاد برمی شود، سیستم آبیاری پیچیده و ساختمان ها و عمارت ها و دیوارهای هنرمندانه ای دارند. طراحی باغ تاج محل در هند نیز از همین گونه باغ ها الهام گرفته شده است. کاخ چهل ستون نقاشی های زیادی را در خود جای داده که نمایش جنگ چالدران یکی از بزرگ ترینشان است.